Χίλιοι τρόποι να είσαι Έλληνας
«Οι μεγάλοι χρωματιστές ξέρουν και φτιάχνουν χρώμα μ’ ένα κοστούμι μαύρο, μια γραβάτα λευκή κι ένα φόντο γκρίζο».
Charles Baudelaire : « Salon de 1846 »
Τα σχέδια της Ρένας Τζολάκη περνάνε μπροστά από τα μάτια μου
Δεν ξέρω να κοιτάζω, να σκέφτομαι και να μιλώ ταυτόχρονα. Παραμένω σιωπηλός.
Η Ρένα Τζολάκη προστατεύει καθένα από τα σχέδιά της με ένα φύλλο μεταξένιου χαρτιού.
Ο χειρισμός που απαιτεί αυτή η προφύλαξη δίνει στο πνεύμα μου τις απαραίτητες στιγμές.
Έμβρυα σκέψης σχματίζονται σιγά - σιγά.
Το ατελιέ είναι παραγεμισμένο με κουτιά, μπουκαλάκια και πακέτα δεμένα με σχοινί. Εδώ αναπαύονται για την αιωνιότητα: μολύβια που μίκραιναν σα νάνοι, σβυστήρια που κατάντησαν χαλίκια, φαλακρά πινέλα, υπόλοιπα μελάνης, οξέος και βερνικιού που μετουσιώθηκαν με τα χρόνια, από υγρά σε στερεά, αποθέματα χαρτιού, πέτρες λιθογραφίας.
Υπάρχει επίσης μια παλιά πολυθρόνα, μια κουτσή καρέκλα, τρίποδες παραφορτωμένοι, μια πρέσα με μπράτσο σαν αυτή που χρησιμοποιούσε ο Ντύρερ στη Νυρεμβέργη, μια σόμπα για ξύλα μάρκας Godin που θα ευχόμασταν να τη βλέπαμε αναμμένη και το μπουρί φτιαγμένο από κομμάτια συναρμολογημένα ελίσσεται μέσα στο δωμάτιο και αποδρά στον ελεύθερο αέρα σε μιαν αυλή.
Αν και δε θα το περίμενε κανείς, φυτρώνουν και ανθίζουν μέσα σ’ αυτήν την αυλή δενδρύλια, φυτά και χόρτα φροντισμένα μέσα σε δοχεία ευκαιρίας, από μια πρόσχαρη θυρωρό. Αυτή η αυλή οδηγεί σ’ ένα στενό διάδρομο που βγάζει σ’ έναν βορειοανατολικό δρόμο που βλέπουμε να μεταμορφώνεται αισθητά κάτω από την επήρεια αφρικάνικων, ανατολίτικων, άπω-ανατολίτικων πιέσεων και ανεπαίσθητα από την επιρροή κάποιων πρωτοπόρων, ανθρώπων της πένας, της σκηνής, της μουσικής, της ζωγραφικής, της γλυπτικής.
Με επιφύλαξη τα λάθη που ξέρουμε πως είναι ικανή να κάνει η οικοδομική κερδοσκοπία, κάποιες νησίδες αυτής της γειτονιάς μοιάζει να προρίζονται να γίνουν αυτό που, ανάμεσα στον πόλεμο του 1870 κι εκείνον του 14-18, θα γινόταν το Μονπαρνάς της Σχολής του Παρισιού και ο λόφος της Μονμάρτης πριν ξεχυθούν εκεί οι ημερίσιες κι νυχτερινές πλημμύρες των τουριστών με τα λεωφορεία.
Αυτοί οι πρωτοπόροι του βορειο-ανατολικού Παρισιού, από τους οποίους κάποιοι μού είναι προσφιλείς δεν μπήκαν στον κόπο να σκεφτούν, τηρουμένων των αναλογιών, τους άντρες, τις γυναίκες, τα παιδιά που αποβιβάστηκαν από το « Mayflower » κι από άλλα επίσης τρικάταρτα μικρών στόλων που έριξαν άγκυρα στ’ ανοιχτά των ανατολικών αμερικάνικων ακτών και πήραν τον μακρύ δρόμο για τη Δύση που, αστέρι μετά από αστέρι, θα έδινε την ίδρυση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Χωρίς τα εργαστήρια των μικροεπαγγελματιών που μεταβλήθηκαν σε ατελιέ καλλιτεχνών και τα λαϊκά διαμερίσματα που σήμερα γέμισαν κιθάρες και γραφομηχανές, ίσως να μη βρισκόμουν σ’ αυτήν τη γειτονιά παρά μόνο για να χαθώ ανάμεσα στους τάφους του νεκροταφείου Père Lachaise, σπουδαίο χώρο της μελαγχολίας και της συμφιλίωσης με αυτό που αποκαλούμε ζωή.
Αυτές είναι οι σκέψεις μου την ώρα που θα έπρεπε να συγκεντρωθώ στο κείμενο για τον πρόλογο που μόλις υποσχέθηκα να γράψω μέσα σε τρεις μέρες γι αυτόν τον κατάλογο που η ίδια Ρένα Τζολάκη θα κάνει τη σελιδοποίηση.
Θα κατέκρινα τον εαυτό μου αν δεν μου ερχόταν στη μνήμη δύο παρατηρήσεις του Ανατόλ Φρανς: « Ο καλός κριτικός είναι εκείνος που αφηγείται τις περιπέτειες της ψυχής του εν μέσω αριστουργημάτων1» και « Για να είμαι ειλικρινής, ο κριτικός θα έπρεπε να πει: Κύριοι, θα μιλήσω για μένα μιλώντας για τον Ρακίνα, τον Πασκάλ ή τον Γκαίτε. Είναι μια καλή ευκαιρία. »
Ο Ανατόλ Φρανς, μισήθηκε από τους σουρεαλιστές, δεν είναι πια της μόδας. κανείς δεν είναι πια « υπέρ », κανείς δεν είναι πια « κατά ». Του είμαι πιστός τόσο για το σύνολο του έργου του όσο και για τον επικήδειο του για τον Ζολά... επιπλέον για κάποιες πατατηρήσεις σαν αυτές που μόλις ανέφερα.
Η μια αναφορά φέρνει μιαν άλλη. Αυτό συμβαίνει πάντα με μένα. Μένει να επιβεβαιωθεί. Νάτο: « Σκοπός του καλλιτέχνη δεν είναι να αποκρυπτογραφήσει τις ιδιότητες που περιέχονται μέσα στα πράγματα, αλλά να δημιουργήσει ένα σύστημα αναπαράστασης. » Είναι του Πολ Φρανκαστέλ2. Και εαφαρμόζεται στο έργο της Ρένας Τζολάκη χωρίς να προσαρμόζεται με στενό τρόπο για διεισδύει ο αέρας και το φως ανάμεσα από τη μήτρα και το έργο.
« Αέρας » και « φως » δεν είναι μόνον οι δύο λέξεις κλειδιά αυτών των μεγάλων και ωραίων σχεδίων. Δεν είναι τα πρώτα που σχηματίστηκαν τότε που προσπάθησα να τα διεισδύω ενδόμυχα. Είναι σχέδια ακρότατης λεπτότητας.
Η κρτική προσέγγισή μου, κατά συνέπεια, ηθελημένα απλή. Η απλότητα είναι ο πιο σύντομος δρόμος. Μένει να μάθουμε αν ο πιο σύντομος δρόμος είναι ο καλύτερος. Αν ναι, μένει ακόμα να βρούμε ποιος είναι ο καλύτερος από τους σύντομους δρόμους. Όλα είναι συνάρτηση της έρευνας στην οποία αφοσιωνόμαστε.
Στην περίπτωση των σχεδίων της Ρένας Τζολάκη η πρόθεσή μου δεν είναι να αποσυναρμολογήσω και να ξανασυναρμολογήσω όπως οι νεοσύλλεκτοι οφείλουν να μάθουν για να γνωρίσουν τα όπλα τους. Η πρόθεσή μου είναι να πάω όσο πιο κοντά σ’ αυτό που ο Ανατόλ Φρανς αποκαλεί « περιπέτειες της ψυχής ».
Η αιτία αυτής της έρευνας βρίσκεται στο γεγονός ότι αυτά τα σχέδια αντανακλούν, πριν απ’όλα, αυτό που νομίζω πως μπορώ να αποκαλέσω μια « ψυχική κατάσταση » (για να μείνουμε σ’ αυτό το παρωχημένο που η πρώτη αξία είναι η δυνατότητα πρόσβασης). Επιπλέον, αυτά τα σχέδια εκφράζουν μόνιμα αυτήν την « ψυχική κατάσταση » σημαδημένη από ένα κυρίαρχο συναίσθημα: την αγνότητα.
Η Ρένα Τζολάκη είναι κρητικιά. Αυτό έχει τη σημασία του. Υπάρχουν χίλιοι τρόποι να είσαι Έλληνας κι άλλοι τόσοι για να το εκφράσεις. Ξανάρχομαι στον αέρα και το φως. Καμιά αμφιβολία, είναι σίγουρα ο αέρας και το φως της Ελλάδας3. Ο αέρας για τον αέρα και το φως για το φως. Αυτό είναι όλο κι είναι πολύ. Φυσικά φαινόμενα, ο αέρας και το φως δεν είναι μεταφυσικά. Οι Έλληνες δούλεψαν το πνεύμα όσο και την ύλη. Η Ρένα Τζολάκη κάνει το ίδιο. Αλλά πριν απ’ όλα αφηγείται τη δικής της « περιπέτεια της ψυχής ».
Σχεδιάζει, ζωγραφίζει, αφηγείται έναν αόρατο κόσμο παίρνοντας υπόψη της τον αέρα, το φως και τον εαυτό της, αυτό είναι το κίνητρο της Ρένας Τζολάκη. Το προβάδισμα στον αέρα και το φως με απόλυτο τρόπο είναι μια πρόσφατη απαίτηση. Ίσως η πιο σημαντική κι αυτό θα σημαδέψει ετούτη τη γενιά στην ιστορία της Τέχνης σ’ αυτό το κομμάτι του κόσμου. Η Ρένα Τζολάκη το κάνει με τη βοήθεια ενός εργαλείου ψεύτικα φημισμένο απλό: το μολύβι. Κι επιπλέον ένα μολύβι μαύρο και σκληρό. Το κάνει με λεπτότητα σε μεγάλα φύλλα χαρτιού. Το φως, πάντα του ήλιου, φτάνει πολύ συχνά λοξά, όπως είναι νωρίς το πρωί ή αργά το απόγευμα. Είναι φιλτραρισμένο όσο και λαμπερό.
Όσο για τον αέρα, είναι, ανάλογα την περίπτωση στατικός ή κινούμενος, ήσυχος ή στροβιλίζων, κι είναι το πάντρεμα των πολλαπλών γραμμών που δημιουργεί τη ιδιαιτερότητα της Ρένας Τζολάκη στο κέντρο αυτής της πρόσφατης απαίτησης.
Διακρίνουμε κάποιες φορές, το φάντασμα ενός παράθυρου κουρνιασμένο ψηλά και το σχήμα ενός αντικειμένου φωτοστεφανομένου από τρεμουλιάσματα σχεδιασμένα από αέρα και φως. Να μην αμφιβάλλουμε, αυτή η τέχνη προέρχεται από μια λεπτή ευαισθησία. Μπαίνει μέσα σας όπως η μέλισσα στα πέταλα των λουλουδιών.
Στην αρχοντιά και την ευασισθησία αυτού του καλλιτέχνη πρέπει να απαντήσει μια ίδια αρχοντιά, μια ίδια ευαισθησία. Η συνάντηση είναι πιο σπάνια απ’ ό,τι πιστεύεται. Και πιο συχνή απ’ ό,τι δεν λέγεται. Ίσως είναι αυτό σημάδι προόδου του πολιτισμού που μας φέρνει τόσα όσα οφείλουμε στους μηχανικούς-θαύματα αυτού του καιρού.
Το γεγονός ότι η Ρένα Τζολάκη βρίσκεται, εξαιτίας μιας « κίνησης της ψυχής » στο κέντρο μάλιστα, αυτού που, κατ’ εμέ, εκφράζει πολύ ξεκάθαρα μια μορφή από τις σημαντικότερες της μοντέρνας τέχνης, αξίζει προσοχής, τόσο για το χθες, όσο για το σήμερα και το αύριο.
Βλέπουμε από την αρχή της περιπέτειας των ανθρώπινων κοινωνιών (η περιπέτεια του ανθρώπου είναι άλλο πράγμα) μορφές τέχνης που συμπληρώνονται, αντιφάσκουν, εναρμονίζονται, συνδέονται, κάποιες φορές έρχονται σε ρήξη με κάθε προηγούμενο, κάποιες φορές επανασυνδέονται με ένα μακρινό παρελθόν.
Και ξέρουμε πως η συγκριτική μελέτη των τεχνών συμμετέχει στην άποψη, όλο και πιο λεπτή, αυτού του οποίου είμαστε κληρονόμοι δείχνοντας τους δρόμους που διανύθηκαν και διευκρινίζοντας τα χαρακτηριστικά αυτού του « σήμερα » του οποίου ένα μέρος του μεταβάλλεται σε άμμο. Κι ένα άλλο σε πέτρα.
Αν είναι κοινός τόπος να μιλάμε για αυξανόμενη ταχύτητα. Παραμένει αλήθεια. Αυτή η επιτάχυνση προκαλεί φανερά φαινόμενα στο επίπεδο εξέλιξης της τέχνης χωρίς να υπάρχει συνεχώς πρόοδος. Αλλά είμαστε αναγκασμένοι να διαπιστώσουμε τα γεγονότα.
Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί πως η μία ή η άλλη πρόθεση, που τραυλίζει ακόμα, που έχει περάσει πολλά σύνορα, πριν προλάβει κανείς να κάνει κάτι παρά να αντιδράσει με επιφανειακό τρόπο. Και μετά τη βλέπουμε να ξεθωριάζει και να εξαφανίζεται. Μία από τις λειτουργίες του κριτικού της τέχνης βρίσκεται έτσι ιδιαίτερα περίπλοκη.
Η πρώτη επείγουσα ανάγκη είναι να καθορίσουμε αυτό που, στην ουσία της σύγχρονης τέχνης, θα περάσει το απαραίτητο διάστημα χρόνου για μιαν αληθινή εξέλιξη. Η δεύτερη είναι να ορίσουμε αυτό που θα κριθεί αύριο, ως το χαρακτηριστικό αυτής της εποχής.
Για μένα, από όλα τα τωρινά υλικά, για να εκφραστεί κανείς καλλιτεχνικά, λίγα θα ζήσουν για καιρό και μόνον ελάχιστα θα επιβιώσουν. Σίγουρα ο πλουραλισμός θα θριαμβεύσει. Δεν θα παραμείνει περισσότερο και μια επιλογή θα στεριώσει. Είναι απαραίτητο να πούμε πως τα σχέδια της Ρένας Τζολάκη, κατ’ εμέ, θα είναι παρόντα σ’ αυτήν την συλλογή.
Η προτεραιότητα που δίνει στον αέρα και το φως, σε σημείο που να τα κάνει το κύριο αντικείμενο στις αναζητήσει της, δεν είναι μόνον δικό της εύρημα. Υπάρχουν κι άλλοι καλλιτέχνες. Δεν είναι πολλοί, αλλά η ποιότητα νικά την ποσότητα. Γι’ αυτούς είναι σημαντικό να δείξουν τον αέρα, το φως και το νερό, χωρίς τα οποία ο κόσμος μας δεν θα υπήρχε. Τον αέρα κι όχι το πλήθος που τον αναπνέει, το φως κι όχι ό,τι εκείνο φωτίζει το οποίο δεν θα μπορούσαμε να μετρήσουμε, το νερό, το οποίο δεν υπάρχει παρά μονάχα στο ελάχιστο κομμάτι του γαλαξία μας και που αποτελεί πηγή ζωής. Είναι το λιγώτερο, λέτε, να τα τιμήσουμε. Σίγουρα, αλλά είναι η πρώτη φορά που το κάνουμε χωρίς σύμβολο και θεότητες. Ιδού η τιμή αυτών των καλλιτεχνών και, ανάμεσά τους, η τιμή της Ρένας Τζολάκη. Η οποία φτιάχνει το έργο της με λευκό, γκρι και μαύρο και δίνει δίκιο στον Μπωντλαίρ : Η Ρένα Τζολάκη είμαι χρωματίστρια.
Adam Saulnier, Ιούνιος 1984
γράφτηκε με την ευκαιρία της έκθεσης με σχέδια της Ρένας Τζολάκη στο Μουσείο Τένχης και Ιστορίας στην πόλη Οσέρ, της Γαλλίας, τον Ιούνιο του1984
Μετάφραση από τα γαλλικά : Γιώργος Αλεξανδρινός
1. Γράμμα στον Adrien Hêbrard, συγκλητικό και διευθυντή της εφημερίδας « Le Temps »
2. « Peinture et société », εκδόσεις Denoël-Gonthier, 1977
3. Το κεντρικό θέμα της συνάντησης στην Ελλάδα του Διεθνούς Συλλόγου των Κριτικών Τέχνης (AICA) είναι αυτή τη χρονιά για ο Ελληνισμός και η Τέχνη στον σύγχρονο κόσμο.